व्यवसाय आणि वाहतूक
महाराष्ट्रामध्ये रस्ते, रेल्वे आणि नागरी विमान वाहतूक
या तीन वाहतूक माध्यमांचा समावेश होतो. याशिवाय महाराष्ट्रात प्रमुख तीन बंदरांचा समावेश होतो. त्यामध्ये मुंबई (मुंबई पोर्ट ट्रस्ट ) नवी मुंबईतील असणार्या संपूर्ण मुंबई बंदराला लागून असलेल्या जवाहरलाल नेहरु पोर्ट ट्रस्ट आणि रत्नागिरी यांचा समावेश होतो. राष्ट्राच्या औद्योगिक विकासात वाहतूकीचे समृध्द योगदान असून महाराष्ट्र राज्य याला अपवाद नाही.
रस्ते वाहतूक
* २० व्या शतकात कडे पाहता रस्ते वाहतूक प्रणाली जलद मार्गाने विकास आपणास पहावयास मिळतो. जसे की राष्ट्रीय महामार्ग प्रणाली, त्याच बरोबर स्वयंचलित वाहनांची उत्पादनांशी निगडीत उद्योगांची चाहूल लागली.
* ज्या ठिकाणी रेल्वेमार्ग बांधता येऊ शकत नाहीत त्या प्रदेशात रस्तेमार्ग हे प्रमुख वाहतूकीचे माध्यम उपलब्ध असते.
* महाराष्ट्र हे रस्त्यांचे जाळे बाबत देशात सर्वात मोठे राज्य असून २६७,४५२ कि.मी ऐवढे जाळे राज्यभर पसरलेले आहे.
* महाराष्ट्राच्या शेजारील सहा राज्यांना राष्ट्रीय महामार्ग क्र. १७ हा जोडलेला आहे.
* महाराष्ट्रात राष्ट्रीय महामार्गाचे एकूण लांबी ३६८८ कि.मी ऐवढी आहे.
* महाराष्ट्रामध्ये मोठ्या प्रमाणावर राज्य महामार्गाचे जाळे आहे. ९७.५ टक्के राज्यातील खेडी मार्च २०१० सर्व हवामानात टिकणार्या रस्त्याची जोडली गेली आहेत.
* यशवंतराव चव्हान द्रुतगती मार्ग एप्रिल २००२ मध्ये पूर्ण सक्षमतेना खुला झाला. महाराष्ट्रातील द्रुतगती मार्ग खालील प्रमाणे
(१) पूर्व द्रुतगती महामार्गा
* मुंबई महानगर क्षेत्रात असणारा पूर्व द्रुतगती महामार्ग हा अतिशय वाहनांची वर्दळ असणारा एकमेव महामार्ग आहे.
* राष्ट्रीय महामार्ग क्रं. ३ चा एक भाग आहे.
* पूर्वेकडील भागाचा सीमेवरील असणारी शहरे आणि ठाणे जिल्ह्यातील महानगराच्या हददीतील क्षेत्र ही या महामार्गाना मुंबई शहराला जोडली आहेत.
(२) पूर्ण मुक्त मार्ग (मुंबई)
* मुक्तमार्गाने नियंत्रण आणि प्रवेश असा हा मार्ग आहे. पूर्ण मुक्त महामार्ग हा मुंबईतील पी.डी मेलो रस्ता (दक्षिण मुंबई) हा पूर्व द्रुतगती महामार्ग (घाटकोपर) याला जोडला आहे.
(३) मुंबई-पुणे द्रुतगती महामार्ग
मुंबई-पुणे द्रुतगती महामार्ग याला प्रशासनाने यशवंतराव चव्हाण मुंबई-पुणे द्रुतगती महामार्ग असे नाव देण्यात आले आहे. सिमेंट काँक्रीटचा सहा पदरी व वाहनांचा वेग जास्त नियंत्रण असणारा भारतातील पहिला महामार्ग आहे. या द्रुतगती महामार्गाचे एकूण अंतर ९३ कि.मी ऐवढे आहे.
(४) मुंबई-नाशिक महामार्ग
* मुंबई - नाशिक महामार्ग हा १५० कि.मी लांबीचा असून मंुबई ते नाशिक या शहरांना
जोडला गेला आहे.
(५) गुजरात मधील बडोदरा ते मुंबई शहराला जोडणारा हा मुंबई-बडोदरा महामार्ग आहे.
(६) पश्चिम द्रुतगती महामार्ग -
* पश्चिमी द्रुतगती महामार्ग हा दक्षिणोत्तर या दिशेत पुढे जात आहे.
* या महामार्गाला परिभाषीतअसे म्हणतात.
* मुंबईतील ८-१० पदरी असलेल्या हा मुख्य रस्ता आहे
(७) पश्चिम मुक्त मार्ग
* पश्चिम मुक्त मार्गाचे मुख्य उद्ष्टि्य म्हणजे मुंबईतील व उपनगरातील वाहतूकीची कोंडी कमी करणे हा होता.
(८) प्रमुख राज्य महामार्ग
* महाराष्ट्रामध्ये आश्चर्यकारक असे रस्ते वाहतुकीचे जाळे पहावयास मिळते त्यामध्ये १८ राष्ट्रीय महामार्ग आणि कित्येक राज्य महामार्गांचा समावेश होतो.
* महाराष्ट्रात रस्ते वाहतुकीचे एकूण लांबी ३३७०५ कि.मी ऐवढी आहे.
* महाराष्ट्रात काही महत्वाच्या/प्रमुख महामार्गामध्ये महाराष्ट्र राज्य महाराष्ट्र राज्य महामार्ग क्रं. १, महाराष्ट्र राज्य महामार्ग क्रं. ३, महाराष्ट्र राज्य महामार्ग क्रं. ६, महाराष्ट्र राज्य महामार्ग क्रं. ९, आणि महाराष्ट्र राज्य महामार्ग क्रं. १० यांचा समावेश होतो.
रेल्वे वाहतूक/लोहमार्ग
महाराष्ट्रामध्ये एकूण चार रेल्वेमार्गा दरम्यान ५९८३ कि.मी लांबीचे रेल्वेमार्गाचे जाळे खेळते
असून देशातील इतर भागाशी ते चांगल्या पध्दतीने जोडले गेले आहे.
* आपल्या देशातील मंुबई महानगर ते इतर भागाशी पश्चिम आणि मध्ये रेल्वे मार्गाने जोडले
आहेत. शिवाय महाराष्ट्रातील प्रमुख शहरे आणि नगरे तसेच भारतातील इतर प्रमुख शहरे थेट रेल्वे
गाड्यांनी जोडलेली आहेत.
* राज्यात २०५ रेल्वे स्टेशन यांचा समावेश होतो.
* शिवाय महाराष्ट्र राज्यात उपनगरीय रेल्वे वाहतूकीचे जाळयाचा समावेश असून प्रत्येक दर
दिवशी/दिवसाला ६.४ अब्ज प्रवासी ये-जा करत असतात.
* दक्षिण-मध्ये रेल्वे मार्गावरील नांदेड विभाग हा महाराष्ट्रातील मराठवाडा प्रदेशाला चांगल्या
प्रकारे सेवा देऊ केली आहे.
* नवी मुंबईतील सीबीडी बेलापूर या ठिकाणी असलेली भारतीय रेल्वेची कोकण रेल्वे ही उपकंपनी मुंबईच्या दक्षिणेस असणारे कोकण किनारपट्टीचा प्रदेश आणि भारतातील खाली जाणारा पश्चिम किनारपट्टीला सेवा देण्याचे काम करते.
* या व्यतिरिक्त मुंबईसाठी मोनो रेल आणि मेट्रो यांच्या सेवा देण्याचे नियोजित केले आहे.
नागरी विमान वाहतूक
देशात जेवढे विमानतळे आहेत त्यामध्ये खूप गर्दी असलेले मुंबईतील छत्रपती शिवाजी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ हे एक आहे.
* १९२० च्या सुरुवातीत महाराष्ट्रात नागरी विमान वाहतूक ही जुहू येथील लहान विमान उतरण्यासाठी असलेले विमानतळाची स्थापना झाली. ब्रिटीश भारतातील हे एक पहिले लहान विमाने उतरण्याचे विमानतळ होते.
* १९३० च्या मध्ये जे. आर.डी. टाटांचे टाटा विमानतळ ही सेवा सर्वप्रथम सुरु झाली.
* यापेक्षा मोठे हवाई क्षेत्र सांताकुज (मुंबई), पुणे, नागपूर येथे हवाई दलातर्फ बांधण्यात आले त्याचा वापर नागरी विमान वाहतूकीसाठी केला जात होता.
* ८० आणि ९० च्या दशतकामध्ये राज्यात १० पेक्षा जास्त विमानतळ वायूदल सेवेने जोडले
गेले.
* या उद्योगात कमी प्रवास खर्चाचा कंपनांचा प्रवेश झाल्यानंतर या उद्योगाची अभूतपूर्ण वाढ
झाली, तसेच आकाशात रहदारीची ही वाढ झाली.
* अर्थ व्यवस्थेला मिळालेली गती देशांतर्गत द्विपक्षीय रार आणि नागरी हवाई वाहतुकीचे
उदारीकरण इत्यादीमुळे हवाई वाहतूकीची वाढ झाल्याचे दिसून येते.
जल वाहतूक
महाराष्ट्राला ७२० कि.मी लांबीचा समुद्रकिनारा बहाल केला आहे. त्यापैकी बृहन्मुंबईला जिल्ह्याला अंदाजे ११४ कि.मी लांबीचा, ठाणे जिल्हाला १२७ कि. मी, रायगड जिल्हाला १२२ कि.मी, रत्नागिरी जिल्ह्याला २३७ कि.मी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्याला १२० कि.मी समुंद्र किनारे लाभले आहेत. किनारपट्टीवर ४८ मध्यम स्वरुपाचे आणि प्रमुख नसलले बंदरे आणि ३५ खाड्या आपणास पहावयास मिळतात. त्यामुळे राज्याला स्वत:ची जल वाहतूक विकास करण्यास कोणत्याही प्रकारची शंका असू शकणार नाही. जलवाहतूक ही इतर सर्व माध्यमांच्या मानाने स्वस्त वाहतूक मानली जाते. महाराष्ट्रातील कोकण प्रदेशात किनारी/सागरी शिपिंग हा व्यवसाय फार महत्वाचा आहे.